A crecente importancia que día a día adquiren os datos supera xa os ámbitos económicos e sociais a nivel de Estados, para alcanzar unha dimensión multinacional que eleva a escala global os retos, oportunidades, ameazas e incertezas que rodean o desenvolvemento da Economía do Dato. No caso da Unión Europea, a cuestión estivo nos últimos anos na axenda institucional, como demostran a profusión de regulación específica e transversal xa adoptada ou que está en curso; ou o impulso de iniciativas multilaterais tanto no marco da Unión como máis aló das súas fronteiras. En xullo de 2022, esa dimensión política global deu un salto cualitativo de envergadura coa adopción, por parte do Consello da UE, do que denominou ‘ Conclusións sobre a diplomacia dixital da UE ’ cuxo obxectivo era o de establecer accións prioritarias para reforzar a acción da UE nos asuntos dixitais internacionais.
Ditas conclusións ––actualizadas en xullo de 2023–– supoñen, dalgún modo, un fito ao dar carta de natureza ao concepto de “diplomacia dixital”. Recoñecían, por unha banda, a necesidade de unha política e unha acción da UE “máis firmes, estratéxicas, coherentes e eficaces” en asuntos dixitais; e detallaban, doutra banda, as accións prioritarias para dar resposta a aquela necesidade.
Tres vías para relacionarse con terceiros países
Baixo o título de ‘ A Estratexia europea do dato desde unha perspectiva multidimensional ’ a redede think tanks PromethEUs1 publicou en xuño de 2023 unha análise que debulla dita Estratexia desde dous enfoques principais: os aspectos políticos e regulatorios, e os aspectos xeopolíticos. A análise deste último foi elaborado por Raquel Jorge Ricart, de o Real Instituto Elcano , e no que se explica que a UE estivo abordando o modo en que os seus bens, servizos, activos e datos persoais relaciónanse con terceiros países a través de varias vías:
- A vía regulatoria, que, como afirman, “foi seguida de preto pola maior parte dos stakeholders”.
- A través de as iniciativas multilaterais, as "coalicións de voluntarios" e as reunións internacionais.
- “A través da importancia de a diplomacia dixital, como unha área da política para institucionalizar a xeopolítica dos datos, xunto con outros desafíos tecnolóxicos”. Neste sentido, o vocábulo ‘diplomacia dixital, utilízase para agrupar nunha soa ‘caixa’ todas as iniciativas que, de forma independente, leváronse a cabo ata a data.
A seguir, amplíase a información sobre cada unha destas vías.
Vía regulatoria
En relación con o enfoque normativo, o principal reto para que a UE despregue a ferramenta reguladora como baza xeopolítica reside, segundo os investigadores de Elcano, en conseguir influír noutros países para que sigan o mesmo formulación. “Non se trata só de impor normas aos que xa interactúan coa UE, senón de animar a outros a facer o mesmo coas súas”, aseguran. Igualmente, engaden, “outro reto para a instrumentalización xeopolítica destas regulacións é comprender que as estratexias xeopolíticas deben variar en función do país e do tipo de empresa tecnolóxica”, xa que poden ter enfoques xeopolíticos diferentes.
Pero, segundo conclúen os autores, a regulación, aínda que é importante, non é o único enfoque sobre o que a UE debería construír a súa xeopolítica dos datos. Os outros dous enfoques son tan importantes como estratéxicos.
Iniciativas multilaterais
Respecto de os foros de interlocución internacionais, destácanse:
- Os mantidos a través de organizacións e espazos institucionalizados e veteranos, por exemplo G7, ONU, OCDE, etc.
- As coalicións de máis recente creación para aspectos concretos, como Quadrilateral Security Dialogue (que integra a EE UU, Australia, India e Xapón), Digital Economy Partnership Agreement (con Chile, Nova Zelandia e Singapura) ou a proposta Data Free Flow with Trust DFFT-2019 (impulsada por Xapón).
Diplomacia dixital
Canto á terceira das aproximacións ––relativa ao impulso da diplomacia dixital–– os analistas de Elcano resaltan como positivas as diversas iniciativas rexionais de partenariado tecnolóxico que a UE despregou nos últimos anos, e resalta que xa en 2019 “a UE empezou a ver a tecnoloxía a través da lente da ética” e como un asunto político e xeopolítico. Neste sentido, resaltan que as Conclusións de o Consello Europeo sobre diplomacia dixital (xullo 2022) son o fito de partida “co cal a UE institucionalizou todos os aspectos relacionados coa axenda externa en terceiros países e política dixital, como un aspecto singularizado dentro da política exterior da UE”. E, por iso, o obxectivo de a diplomacia dixital despregada pola UE a través do seu Servizo de Acción Exterior non é outro que o de “asegurar o papel global da Unión no mundo dixital, protexer os seus intereses estratéxicos e promover o seu marco regulador dinámico e centrado no ser humano para unha transformación dixital integradora”.
Este último aspecto é, doutra banda, un factor crucial, como revelan as accións prioritarias establecidas na reunión inicial do Consello Europeo en xullo de 2022, revisadas en xullo de 2023 . A UE, afirma o Consello, debe promover unha transformación dixital baseada nos dereitos humanos e centrada nas persoas, algo que se traduce, por exemplo, en:
- Prácticas de dilixencia debida e avaliacións de impacto en materia de dereitos humanos “periódicas e exhaustivas”.
- Prestar especial atención á protección dos dereitos de persoas vulnerables ou marxinadas.
- Reducir a fenda dixital de xénero.
- Promocionar unha Internet aberta, libre, neutral, mundial, interoperable, fiable e segura.
A Carta de Dereitos Dixitais de España , presentada en xullo de 2021, e a Declaración Europea sobre os Dereitos e Principios Dixitais para a Década Dixital , son un claro exemplo da vocación coa que a Unión Europea quere dotarse dun referente interno ou doméstico, á vez que establece un marco compartido para a súa acción no campo da diplomacia dixital.
Os retos da UE
En calquera caso, da análise das distintas accións establecidas pola UE na materia, os investigadores do Instituto Elcano avanzan á identificación de tres grandes retos:
- Como abordar o rol dos Estados membro na xeopolítica dos datos da UE, tendo en conta que a maioría das disposicións de política exterior e de seguridade dependen da unanimidade dos 27 países, e iso “pode dificultar a forma en que sexan aprobadas certas actividades relacionadas coa gobernación de datos”.
- Como asociarse cos países en desenvolvemento “ou, particularmente, co non aliñados”, concepto que podería estar a ter certa revitalización e sobre o que, aseguran, “debería ser unha área na que profundar”. A iniciativa Global Gateway da UE estaría neste ámbito e, de feito, é unha das que a UE quere impulsar ampliando tamén a participación do sector privado.
- Como “prestar atención a certas tecnoloxías aínda pouco desenvolvidas, non demasiado comercializadas ou non implantadas, pero que poderían xerar unha gran competencia entre países”.
En definitiva, o desenvolvemento da diplomacia dixital é xa un vector crucial no desenvolvemento da Economía do Dato e, de feito, o Consello da UE volverá tratar esta cuestión antes do verán de 2024, cando se cumprirán dous anos da emisión das Conclusións e un desde a primeira revisión. De feito, ata entón, o Consello “convida ao Alto Representante, á Comisión e aos Estados membros a que avalíen os avances periodicamente e sigan informando con regularidade ao Consello sobre a aplicación da diplomacia dixital”. E é que, segundo subliñan, para levar a súa diplomacia a un nivel superior, “a UE debe actuar cunha formulación de Equipo Europa ––é dicir, as institucións da UE e os Estados membros da UE, xunto con outros actores asociados––, protexendo conxuntamente os seus intereses estratéxicos e promovendo o seu enfoque da transición dixital centrado nas persoas”.
Seguridade económica
A vinculación sinalada entre diplomacia dixital, intereses estratéxicos da Unión, e Economía do Dato, está no transfondo de a Estratexia Europea de Seguridade Económica unha comunicación conxunta que adoptaron a Comisión e o alto representante o 20 de xuño de 2023. Dicha Estrategia baséase nun enfoque fundado en tres alicerces:
- A promoción da base económica e a competitividade da UE
- A protección fronte aos riscos
- A asociación co maior número posible de países para abordar preocupacións e intereses comúns.
Fomentar (a competitividade); preservar (a seguridade económica); e cooperar (entre si e con outros), son os vectores que a Estratexia define para facer fronte ao catro riscos que sinala. A saber:
- Riesgos relativos á resiliencia das cadeas de subministración.
- Riesgos para a seguridade física e cibernética das infraestruturas críticas.
- Riesgos relacionados coa seguridade tecnolóxica e as filtracións de tecnoloxía.
- Riscos de que se utilicen as dependencias económicas como arma ou de coerción económica.
Como primeira consecuencia da Estratexia, o 3 de outubro de 2023 a Comisión adoptou unha Recomendación sobre ámbitos tecnolóxicos críticos para a seguridade económica da UE, na que sinala dez áreas tecnolóxicas críticas, catro das cales son sinaladas como “altamente probables”: semiconductores avanzados, intelixencia artificial, tecnoloxías cuánticas e biotecnoloxías.
Co fin de facer inmediatas avaliacións de riscos sobre esas áreas, a Comisión despregará un intenso diálogo cos Estados membro con resultados previstos para a primavera de 2024. Un diálogo no que a Economía do dato, cun peso cada vez máis relevante nos ecosistemas produtivos europeos, estará omnipresente. E España, como hub internacional e destino seguro para os fluxos de información e almacenamento de datos, deberá prestar especial atención a aspectos como garantir a correcta integración das diferentes infraestruturas de datos; garantir a interoperabilidade entre os diferentes actores; e reforzar a súa ciberseguridade, especialmente ante a vulnerabilidade da cadea de subministración e a necesidade de garantir a competencia efectiva e a diversidade de provedores.
