Implicacións xurídicas dos espazos de datos

A  Estratexia Europea de Datos contempla , entre outras medidas, a posta en marcha dunha serie de espazos de datos sectoriais, en ámbitos estratéxicos e de especial interese público, co obxectivo de facilitar a “dispoñibilidade de grandes repositorios de datos en tales sectores, xunto ás ferramentas e infraestruturas técnicas necesarias para utilizar e intercambiar datos, así como uns mecanismos de gobernación adecuados”.

En concreto, segundo o  documento de traballo sobre os espazos de datos  da Comisión Europea, estes impúlsanse co obxectivo de “superar os obstáculos xurídicos e técnicos á posta en común de datos, combinando as ferramentas e infraestruturas necesarias e abordando as cuestións de confianza mediante normas comúns”.

Tal e como recoñece este documento, estes espazos non só requiren da posta en marcha de infraestruturas adecuadas, senón tamén do deseño de marcos de gobernación propicios, perspectiva esta última que suscita importantes desafíos desde o punto de vista xurídico. Aunque non existe unha definición de espazos de datos establecida normativamente, segundo o citado documento, no ámbito da Unión Europea considéraselles como ecosistemas onde os datos do sector público, as empresas e os particulares, así como as institucións de investigación e outros tipos de organizacións, atópanse dispoñibles e intercámbianse de forma fiable e segura.

Máis aló das iniciativas que se están impulsando a nivel europeo e, en concreto, da súa configuración institucional e xurídica, a creación de espazos de datos tamén se está promovendo a nivel estatal en España, en particular por parte da Oficina do Dato, órgano administrativo directamente dependente da Secretaría de Estado de Dixitalización e Intelixencia Artificial. A este respecto, a Oficina ten asignadas entre as súas  principais funcións  “a creación de espazos de compartición de datos entre empresas, cidadáns e Administracións Públicas de maneira segura e con gobernación (sandboxes, data spaces nacionais e europeos, ecosistemas de datos para uso sectorial tanto público como privado, etc.)”, así como “o desenvolvemento de mecanismos de acceso seguros a estas plataformas de datos, para a toma de decisións públicas baseadas en datos ou para uso empresarial”.

Estes espazos están chamados a xogar un papel esencial no contexto de o Plan de Recuperación, Transformación e Resiliencia,  en particular no ámbito industrial , un de cuxos principais obxectivos consiste en facilitar a modernización e a produtividade do ecosistema español de industria-servizos, mediante a dixitalización da cadea de valor e, en concreto, a través do impulso da innovación empresarial baseada o uso intensivo de datos. Entre os principais ámbitos onde está prevista a creación destes espazos, identificados na Axenda Dixital 2025 e o referido Plan, atópanse importantes sectores como o agroalimentario, a mobilidade sustentable, a saúde, o comercio ou o turismo. En particular, a súa implantación levará a cabo “mediante o desenvolvemento de casos de uso, demostradores e pilotos, e de ecosistemas sectoriais público-privados de innovación ao redor deste espazos de datos”.

A configuración dos espazos de datos

Partindo de unha  caracterización xeral  que nos sirva para delimitar as súas principais implicacións desde a perspectiva xurídica.

• Así, en primeiro lugar, cada participante ha de conservar o control sobre os datos achegados ao espazo común, o que en principio implica a liberdade para decidir libremente non só sobre a súa incorporación senón, mesmo, acerca da súa retirada, coas matizacións que se poidan derivar da existencia de obrigas normativas respecto diso, tal como pode suceder coas entidades públicas.

• Doutra banda, é esencial asegurar unhas condicións de neutralidade tecnolóxica, de maneira que non exista vinculación a unha concreta ferramenta ou solución. Esta premisa permite que o espazo se poida trasladar a outras contornas e utilizar outras infraestruturas libremente. A este respecto, adquire unha especial transcendencia que os diversos espazos constrúanse desde parámetros que permitan a súa interoperabilidade, de maneira que, chegado o caso, puidesen interconectarse e, de ser precisa, facilítese a migración de datos entre infraestruturas diversas.

• Así mesmo, hanse de garantir unhas condicións adecuadas de acceso aos datos e para o seu uso posterior. En concreto, esta esixencia expón importantes consecuencias desde a perspectiva das regras sobre libre competencia, de maneira que, dunha parte, non se xeren situacións indebidas de prevalencia e/ou concentración nun concreto mercado e, doutra, evítense aqueles supostos de reutilización dos datos que resulten ilícitos ou, no seu caso, contrarios aos principios e obxectivos que se houbesen previamente establecido ao constituír o correspondente espazo.

• Especialmente importante resulta o deseño de un modelo de gobernación que estableza de maneira precisa as condicións para a participación dos diversos actores implicados, en particular os seus dereitos e obrigas, a quen corresponderá adoptar as decisións relativas ao deseño do espazo e a súa posterior execución práctica, contemplando así mesmo os mecanismos para a resolución de potenciais conflitos que poidan xurdir máis aló da incuestionable vía xudicial que, en principio, sempre estaría dispoñible.

Implicacións xurídicas dos espazos de datos

Desde a aprobación de a  Directiva (UE) 2019/1024, relativa aos datos abertos e a reutilización da información do sector público , sucedéronse importantes novidades regulatorias que afectan os espazos de datos, entre as que destaca o  Regulamento (UE) 2022/868 relativo á gobernación europea de datos , onde se contempla un réxime específico para os servizos de intermediación e o altruísmo na cesión dos datos.

Así, recentemente, publicouse o  Regulamento de Execución (UE) 2023/138 , polo que  establécense os conxuntos de datos de alto valor  que as entidades do sector público han de pór a disposición en condicións técnicas e xurídicas que faciliten a súa reutilización. Así mesmo, están a tramitarse outras iniciativas de alcance xeral que están chamadas a ter un impacto directo importante sobre os espazos de datos, entre as que destaca a  proposta de normas harmonizadas para un acceso xusto aos datos e a súa utilización (Lei de Datos ).

Máis aló deste marco normativo transversal é necesario distinguir aqueles espazos que dispoñan dunha regulación específica dos que, pola contra, carezan da mesma, xa que neste último caso a determinación das regras xurídicas aplicables haberá de realizarse utilizando outros instrumentos xurídicos non normativos, isto é, principalmente a través do acordo —xa teña a forma de contrato, convenio, etc.— entre os suxeitos que participen na creación do espazo e decidan a súa configuración inicial.

Así mesmo, resulta determinante se no espazo está implicada unha entidade do sector público, xa que, de ser así, podería incorporarse ao mesmo en igualdade de condicións co resto de suxeitos privados ou, no seu caso, adoptar unha función de dirección, control ou supervisión que sería incompatible coa súa participación baixo a primeira modalidade na medida que dita posición podería supor unha interferencia no normal funcionamento do espazo. De ser o caso, debería exporse unha separación funcional e organizativa adecuada, de maneira que fosen distintas entidades as encargadas de levar a cabo ambas as tarefas, isto é, achegar datos ao espazo e utilizalos e, doutra parte, xestionar o seu funcionamento.

Pola contra, podería darse o caso de que exista un marco normativo propio para o correspondente espazo, tal e como se está expondo a nivel europeo en  ámbito dos datos de saúde . Neste suposto, é a propia normativa sectorial a que establecería as condicións de participación no espazo que, mesmo, podería ser obrigatoria; as premisas técnicas, organizativas, xurídicas e económicas aplicables, tanto polo que se refire a os suxeitos que acheguen os datos como, así mesmo, aos que pretendan reutilizalos; os supostos ou, no seu caso, as condicións en que a reutilización da información non sería admisible; ou, entre outros extremos, as garantías institucionais a ter en conta e, sobre todo, as estruturas organizativas encargadas de facer cumprir as previsións normativas que regulen o correspondente espazo.

En definitiva, os espazos sectoriais constitúen un modelo que vai máis aló do mero intercambio de datos entre varios suxeitos e que, así mesmo, supera —aínda que pode incluíla, segundo os casos— a reutilización da información do sector público. En concreto, trátase de ecosistemas nos que, con carácter xeral, as entidades privadas están chamadas a xogar un destacado protagonismo, o que non supón necesariamente que o sector público quede excluído de participar activamente. Agora ben, este tipo de iniciativas están impregnadas dunha destacable complexidade non só pola configuración en si do espazo sectorial senón, sobre todo, pola ambiciosa formulación que supón a futura integración de varios espazos, xa sexa no ámbito estatal ou, mesmo en maior medida, o europeo, o que reforza a importancia de iniciativas como  Gaia-X .

A falta dun marco normativo específico para os espazos de datos, resulta imprescindible establecer as condicións adecuadas para que o deseño e posta en práctica destes espazos realícese coas maiores garantías xurídicas tendo en conta o obxectivo final que se persegue: facilitar a creación de servizos dixitais de valor engadido desde a innovación tecnolóxica.

Fonte orixinal da noticia